تصویر : en.icro.ir
مجله بنیادی
شعربافی: هنر نساجی مردم کویر ایران
در گذشته، مردم یزد بافندگان بزرگی بودند و بیشتر صنایع دستی آنها حول محور بافندگی و نساجی شکل می‌گرفت. یکی از این هنرها که مانند بسیاری از صنایع دستی دیگر، امروزه رونق گذشته خود را از دست داده است، شعربافی است.
به طور کلی هنر سنتی نساجی یزد، شعربافی نامیده می‌شود و شامل ایکات‌بافی، احرام‌بافی، ترمه‌بافی و بافتن دستمال و شال‌های سنتی است. این هنر هنوز در یزد و برخی دیگر از شهرهای ایران مانند کاشان رواج دارد. محصولات شعربافی را می‌توان یکی از سوغاتی‌های یزد دانست.
شعر و شعربافی چیست؟
برخی تحقیقات تاریخی نشان می‌دهد که پیشینه شعربافی به قرون اولیه ورود اسلام (قرن هفتم و هشتم میلادی) برمی‌گردد، اما شاید بتوان دوران اوج شعربافی در ایران را به ۳۵۰ سال پیش نسبت داد، زمانی که پارچه‌های بافته شده توسط صنعتگران شعرباف از شهرت و بازار پررونقی برخوردار بودند.
از نظر لغوی، «شعر» به موی انسان و حیوان اشاره دارد. در صنعت نساجی، شعر پارچه‌ای است که با موی یا پشم حیوانات بافته می‌شود و الیاف و نخ‌های به کار رفته در آن بسیار ظریف و نازک هستند. وسیله‌ای که برای شعربافی استفاده می‌شد، «دستگاه چهاروردی» نام داشت.
کار با چهاروردی تا نیم قرن پیش بسیار دشوار بود و نیاز به تجربه و مهارت زیادی داشت. اما با تغییراتی که جوانی به نام «حبیب‌الله خاتم» در این دستگاه ایجاد کرد، کار با آن بسیار آسان‌تر شد. خاتم‌کار قطعه‌ای به نام «چاک» به دستگاه اضافه کرد که کار با آن را آسان‌تر می‌کرد.
محصولات شعربافی
شعر پارچه‌ای ساده و معمولاً بدون طرح است. البته در بیشتر انواع این پارچه‌ها از طرح‌های راه‌راه استفاده می‌شود. شعر بیشتر برای لباس‌های زنانه استفاده می‌شود. رنگ‌های مورد استفاده در تولید شعر، رنگ‌های گرم مانند زرشکی، قرمز، بنفش و زرد است. البته استفاده از رنگ‌های سبز و مشکی و حتی نقوش گلدار نیز کم نیست. شعر با راه راه‌های مشکی و سفید نیز برای استفاده در لباس‌های مردانه تولید می‌شود.
شعر در ابعاد دو در ۱.۵ متر بافته می‌شود. از چند دهه پیش، بافندگان نام خود را در بالا و پایین پارچه قرار می‌دادند تا به نوعی پارچه را تضمین کنند و در صورت وجود مشکل در بافت پارچه، آن را تعویض کنند.
شعربافی همیشه حرفه‌ای مردانه بوده است و یک هنرمند شعرباف با سازهای قدیمی که استفاده می‌کردند، روزانه یک تا دو متر پارچه تولید می‌کرد.
پارچه تولید شده در شعربافی به دلیل نازک و خنک بودن، در مناطق گرمسیر رواج بیشتری داشت. بنابراین، شعربافی در مناطق مرکزی ایران رواج بیشتری یافت و شهرهایی مانند یزد و کاشان به پایگاه‌های اصلی آن تبدیل شدند.
به طور کلی، محصولات شعربافی را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:
زری‌بافی: که در آن از الیاف نازک طلا استفاده می‌شد. پارچه‌های زری بیشتر برای تولید لباس‌های فاخر برای درباریان و افراد بانفوذ استفاده می‌شد. این حرفه از دوران ماقبل تاریخ در ایران رواج داشته است.
پرده‌بافی: کارگاه‌های پرده‌بافی تا چند سال پیش در یزد فعال بودند، اما امروزه اثری از آنها باقی نمانده است.
بافت روکش لحاف: «دستگاه چهاروردی» عمدتاً برای ساخت روکش لحاف که جنبه تزئینی داشت، استفاده می‌شد. امروزه از دستگاه‌های دیگری به نام «هفتوردی» که توانایی تولید پارچه‌هایی با عرض ۳.۵ متر را دارند، برای ساخت روکش لحاف استفاده می‌شود.
بافت روتختی: این حرفه معمولاً برای تولید روتختی در ابعاد دو در دو متر با طرح‌های شطرنجی و ترکیبی از رنگ‌های نیلی، زرد، قرمز، سبز و سیاه استفاده می‌شد.
دستمال: در سه نوع عشایری، ابریشمی و قلیای ظریف بافته می‌شد.
قناویز (دمشک): این نوع پارچه دیگر تولید نمی‌شود.
شمد بافی: پارچه‌ای نخی یا ابریشمی بود که در تابستان به عنوان روانداز استفاده می‌شد. نازکی و سبکی این پارچه، آن را برای شب‌های گرم تابستان مناسب می‌کرد.
بافت احرامی: بیشتر مورد استفاده زائران حج بود و ابعاد آن معمولاً ۷۰ در ۱۰۰ یا ۹۰ در ۱۲۰ سانتی‌متر بود.
بافت دندانی: لباس‌های زرتشتیان با استفاده از این نوع پارچه دوخته می‌شد. بافت دندانی یک هنر بسیار پر زحمت بود که دیگر اثری از آن نیست.
بافت ایکات: ایکات پارچه‌ای بود که تماماً از ابریشم بافته می‌شد و برای رنگ‌آمیزی آن از رنگ‌های طبیعی و ارگانیک استفاده می‌شد. محصولات این هنر به عنوان رومیزی، بقچه دوزی و روکش لحاف استفاده می‌شد. ایکات بافی هنوز هم یک هنر زنده محسوب می‌شود، اما تغییراتی در طرح‌های آن ایجاد شده است که آن را با آنچه در گذشته تولید می‌شد، متفاوت می‌کند.
برخی تحقیقات تاریخی نشان می‌دهد که پیشینه‌ی شعربافی به سده‌های اولیه‌ی ورود اسلام (قرن‌های هفتم و هشتم میلادی) بازمی‌گردد، اما شاید بتوان دوران اوج شعربافی در ایران را به ۳۵۰ سال پیش نسبت داد، زمانی که پارچه‌های بافته‌شده توسط صنعتگران شعرباف از شهرت و بازار پررونقی برخوردار بود.
در مورد هنر پارچه بیشتر بخوانید :
تولید پارچه در ایران (2025)
روش هایی برای تکنیک های پارچه شناسی (2025)
هنر پارچه‌های دستباف و تاریخچه آن(2025)
