تصویر : pinterest.com
مجله بنیادی
هنر پارچه‌های دستباف و تاریخچه آن
هنر نساجی ایران
بافندگی فرآیند شکل‌دهی و ساخت پارچه با در هم تنیدن دو یا چند مجموعه نخ با استفاده از دستگاه ثابتی به نام دستگاه بافندگی در دوران مدرن و با دست و دستگاه‌های ساده و ابتدایی در دوران باستان است.
انسان‌ها از ابتدای تاریخ شروع به استفاده از پارچه‌های بافته شده کرده‌اند. اگر عصر پارینه سنگی را مستثنی کنیم، تاریخ تمدن تا حد زیادی تاریخ بافندگی خواهد بود.
اگرچه تمدن‌های اولیه از نخ‌های ضخیم‌تر برای ساخت پارچه استفاده می‌کردند که بسیار خام و سخت بودند، اما منابعی برای تولید پارچه‌های ظریف از طریق رشته ابریشم در چین نیز وجود دارد.
پارچه بافته شده از قرون اولیه اسلام تا حمله مغول
سبک و بافت پارچه‌های مختلف در قرون اولیه اسلام
هنر پارچه‌بافی در دوره اسلامی
دوره آل بویه (250-420 هجری قمری) و سلجوقی به دلیل پیشرفت‌های حاصل شده در امور فرهنگی متمایز است. در داروان آل بویه که از منطقه طبرستان برخاستند، بافته‌های ابریشمی دوران حکومت آنها (در قرن چهارم و اوایل قرن پنجم) دارای طرح‌هایی هستند که نه تنها ادامه همان نقوش ساسانی، به ویژه در تصویر حیوانات، هستند، بلکه برخی اشکال استادانه نیز به آنها اضافه شده است. طراحی یک یا چند تصویر به گونه‌ای که از فواصل آنها نقش دیگری به دست آید، یکی از تکنیک‌های قدیمی طراحی خاورمیانه است که در پارچه‌های دوران ساسانی به وفور دیده می‌شود. در پارچه‌های ابریشمی دوره آل بویه، این نقوش از متنوع‌ترین طرح‌ها هستند و طرح‌های رایج دوره پرستش مزدا را تکرار می‌کنند.
«عارفان ایرانی که در تاریخ طریقت خود تبحر دارند، بارها به بقایای تصاویر، اشارات و اندیشه‌های دین باستانی ایران در تصوف اشاره کرده‌اند و این معنا بر روی پارچه‌های ابریشمی قرن چهارم و پنجم ثبت شده است. این پارچه‌های ابریشمی اسناد مهمی در تاریخ فرهنگ محسوب می‌شوند و از نظر هنر بافندگی، امتیاز کاملی در طراحی و بافت دارند» (پوپ، 98). برخی از طرح‌های قدیمی حتی از نظر سبک نیز کمی با نمونه‌های باستانی متفاوت هستند. عقاب دو سر، با وجود اندازه کوچکش، به دلیل طرح انتزاعی‌اش، عظیم به نظر می‌رسد. شاخ‌های بز کوهی بر سر این پرنده سلطنتی، ماندگاری اشارات تصویری را نشان می‌دهد و نقش پادشاه بالدار بر سینه بزرگ پرنده نیز از همین معنا حکایت دارد. شیر و طاووس در دو طرف درخت زندگی، از نظر معنا و ظاهر کاملاً ساسانی هستند. اگرچه در طرح و تناسب خود، کاملاً از سنت قدیمی پیروی نکرده‌اند. این نقوش حیوانی مانند آثار ساسانی در یک دایره محدود شده‌اند.
نمونه دیگری از این هنر، طرحی است که دو شیر را در حال نگهبانی از درخت «هرویسپ تهگک» نشان می‌دهد. از بالای این درخت، دو پرنده خیالی به پایین پرواز می‌کنند و برکات را بر زمین می‌پاشند. طاووس‌ها که نشان آسمان پرستاره هستند، در این طرح در قاب لوزی که کنایه‌ای قدیمی از ماه است، بسیار کوچک شده‌اند، در حالی که در طرح‌های دیگر، بزرگ و درشت نشان داده شده‌اند و برای نشان دادن اهمیت آنها، حیوانات دیگری مانند گربه در زیر آنها قرار گرفته‌اند. چنگال‌های خود را قرار داده‌اند.
اگرچه طبق روایات کهن، درخت دوری از کوزه‌ای از ابرها روییده است، اما تابع روش طراحی خاصی نیست. نیم‌برگ‌های پهن با نقطه‌های بزرگ در انتهای رگبرگ‌هایشان از سبک نقاشی سفال مینای کاشان اقتباس شده‌اند. گوزن‌های بالدار افسانه‌ای، اگرچه به ندرت در این نقوش دیده می‌شوند، اما تاریخچه‌ای برای خود دارند. اما شکل حشرات نوعی نوآوری است که معنا و ارزش خاصی ندارد. تضاد بین کوچکی و فشردگی نقوش دایره با فضای باز طرح‌های میانی، عجیب و در عین حال استادانه است. این طرح که شامل اشکال مختلف در نوارهای متوالی و موازی است، پر از نقش‌های مثبت و منفی است. یکی از آنها طرح درخت نخل با ساقه‌ای نازک در میان دو طاووس است که وقتی از نزدیک نگاه می‌کنید، برگ‌های آن شبیه صورت انسان به نظر می‌رسد و این خارج از طرح‌های معمول قبل از اسلام است.
شاید این پارچه از جنس کتان بوده است. از میله‌ای برنزی که در تپه حصار دامغان به همراه آثار دیگری متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد کشف شده، مشخص است که برای ریسندگی استفاده می‌شده و نخ‌های بسیار نازکی با آن بافته می‌شده و همین امر دلیل توسعه ریسندگی در آن زمان بوده است.
هخامنشیان به بافتن پارچه‌های پشمی نرم و لطیف مشهور بودند و این پارچه‌ها دلیل شهرت لباس‌های فاخر و زیبای آنها است. همین پارچه‌های گلدار را می‌توان روی نقوش کاشی‌های لعاب‌داری که از بناهای هخامنشی در شوش به دست آمده‌اند، مشاهده کرد و طرح آنها قطعاً روی پارچه گلدوزی شده است.
اما تحول بزرگی که در دین و سیاست ایران رخ داد و به سلسله ساسانیان پایان داد، این صنعت را متوقف کرد و بت‌پرستی اسلامی را جایگزین آن کرد که نه تنها نقش‌های تمثیلی مذهبی، بلکه هرگونه تصویر موجودات زنده را نیز ممنوع می‌کرد. اگرچه ایرانیان اسلام را پذیرفتند، اما ایران که وارث سه هزار سال منابع هنری بود، تصاویر حیوانات، پرندگان و انسان‌ها را که از آداب و رسوم دین باستانی آنها بود، رها نکرد. صنایع دستی ایران
پارچه‌های دستباف در ایران
هنر نساجی ایران مهارت و ابتکار ایرانیان در هنر بافندگی سابقه‌ای طولانی دارد. بر روی تیغه برنزی تبر که با سفال‌های دوره اول شوش به دست آمده است، به دلیل تأثیر نمک‌های مس، اثری از پارچه‌ای که در آن پیچیده شده بود، وجود دارد که نشان می‌دهد حدود ۳۰۰۰ تا ۳۵۰۰ سال پیش بوده است. پس از میلاد، بافتن پارچه‌های ظریف حتی با دستگاه‌های بافندگی دقیق رایج بوده است.
هنر پارچه‌بافی یکی از صنایع دستی باستانی ایران است که خوشبختانه نمونه‌هایی از آن از دوران ساسانیان وجود دارد. در این مقاله و مقاله بعدی، پس از بررسی تاریخچه پارچه بافته شده در دوران باستان، به نقد هنر پارچه بافته شده در دوران آل بویه و سلجوقی خواهیم پرداخت.
مهارت و ابتکار ایرانیان در هنر بافندگی سابقه‌ای طولانی دارد. بر روی تیغه برنزی تبر که از سفال‌های دوران اول شوش به دست آمده، به دلیل اثر نمک‌های مس، اثری از پارچه‌ای که به آن پیچیده بودند، وجود دارد که نشان می‌دهد حدود ۳۰۰۰ تا ۳۵۰۰ سال پیش بوده است. از زمان‌های بسیار قدیم، بافتن پارچه‌های ظریف حتی با دستگاه‌های بافندگی دقیق رایج بوده است. شاید این پارچه از جنس کتان بوده است.
از یک میله برنزی که در تپه حصار دامغان به همراه سایر آثار باستانی متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد کشف شده است، مشخص می‌شود که از آن برای ریسندگی استفاده می‌شده و نخ‌های بسیار نازکی با آن ریسیده می‌شده است و این دلیل توسعه ریسندگی در آن زمان است. از برخی نقوش ساغرهای برنزی لرستان که به سبک آشوری است، طرح‌هایی بر روی پارچه لباس‌ها دیده می‌شود که به نظر می‌رسد گل آن در خود پارچه بافته شده است. اما در این زمان، بیشتر احتمال دارد که آنها گل‌ها را روی پارچه گلدوزی می‌کردند و گاهی اوقات در نقوش، که ظاهراً ملیله‌دوزی هستند، قیطان دیده می‌شود.
مجموعه پارچه‌های ساسانی، مانند هنرهایی که با مواد دیگر خلق شده‌اند، همگی ردپایی از نقوش سفال‌های باستانی هستند. البته در طول تاریخ طولانی بین این دو عهد، تغییرات مهمی از نظر شکل و ظاهر به وجود آمد. اما تحول بزرگی که در دین و سیاست ایران رخ داد و به سلسله ساسانیان پایان داد، این صنعت را متوقف کرد و بت‌پرستی اسلامی را جایگزین آن کرد که نه تنها نقش‌های تمثیلی مذهبی، بلکه هرگونه نمایش موجودات زنده را نیز ممنوع کرد.
اما ایران وارث سه هزار سال منابع هنری بود. ایرانیان دین اسلام را با آغوش باز پذیرفتند، اما ویژگی‌های صورت حیوانات، پرندگان و انسان‌ها را که از آداب و رسوم دین باستانی آنها بود، رها نکردند.
پارچه‌های دستباف در دوران مغول و تیموری
هنر نساجی ایران
الف) مراکز بافندگی
از زمان حمله چنگیز مغول به ایران تا روی کار آمدن غازان خان در سال ۶۹۴ هجری قمری را باید دوره رکود هنری در ایران دانست. اما غازان خان با تشویق وزیر دانشمند و دانشمند خود، رشیدالدین فضل‌الله، زمینه‌های ایجاد مراکز علمی-فرهنگی را فراهم کرد. در این زمان، تبریز به مرکز هنر تبدیل شد و در نتیجه، هنرمندان و محققان زیادی به این مرکز جذب شدند.
به طور کلی، در این دوره، توجه زیادی به توسعه تولید و صادرات صنعتی شد. یکی از مهمترین اقلام صادراتی ایران، ابریشم و منسوجات ابریشمی بود که بخشی از ثروت ایران محسوب می‌شد و بخشی از مالیات جنسی نیز به صورت ابریشم پرداخت می‌شد. معروف است که پس از فتح گیلان، الجایتو حاکمان محلی آن منطقه را موظف کرد که برای جمع‌آوری مالیات، هر کدام به اندازه توان خود، ابریشم بپردازند.
با حمله مغول، بسیاری از مراکز نساجی که تا آن زمان فعال بودند، مانند مراکز موجود در شهرهای شوش، شوشتر و ری، به دلیل تخریب شهرها اهمیت خود را از دست دادند و برخی به کلی نابود و ناپدید شدند. با وجود این، پس از مدتی کارگاه‌های نساجی در شهرهای تبریز، سلطانیه، یزد، کاشان و نیشابور افتتاح شدند.
شایان ذکر است که نیشابور قبل از حمله مغول یکی از مراکز اصلی تولید پارچه بود و در این دوره، کارگاه‌های دیگری نیز به آن اضافه شد.
بخش اول از مطلب : هنر پارچه‌های دستباف و تاریخچه آن
در مورد منسوجات بیشتر بخوانید :
تکنولوژی های پوشیدنی ، منسوجات هوشمند و آینده لباس (2025)
بردلی روتنبرگ منسوجات پرینت سه بعدی منحصر به فرد را به هفته مد نیویورک می آورد (2023 )
منسوجات و پارچه های بامبو: آنچه باید قبل از خرید بدانید ( 2023 )
